Kế Toán Điều Tra (Forensic Accounting) – Phần 1 – Dịch vụ kiểm toán trọn gói – Kiểm toán BCTC

Trên thế giới, có rất nhiều cuộc khủng hoảng kinh tế bắt nguồn từ gian lận như Enron, Waste Management, Worldcom… đã lan ra toàn cầu, trong đó có liên quan đến sai phạm của công ty kiểm toán quốc tế lớn là Arthur Andersen khiến cho công ty này đã chấm dứt hoạt động.

I. Đặt vấn đề

Tại Việt Nam, những năm gần đây liên tục xuất hiện các vụ gian lận đã làm thiệt hại nặng nề cho các cổ đông và thất thoát một lượng rất lớn tài sản của nhà nước.

Những vụ bê bối tài chính như là sự sụp đổ của Enron và WorldCom… thúc đẩy Quốc hội Hoa Kỳ thông qua đạo luật Sarbanes-Oxley. Đạo luật Sarbanes-Oxley và SAS số 99 buộc các nhà quản trị, uỷ ban kiểm toán, giám đốc điều hành, giám đốc tài chính, kế toán và kiểm toán nội bộ phải vận dụng các kỹ thuật của kế toán điều tra vào công việc của họ.

ke-toan-dieu-tra-forensic-accounting-phan-1

Hiện nay, các giám đốc điều hành và giám đốc tài chính phải chứng nhận rằng khi ký các báo cáo họ phải xem xét báo cáo và phải đảm bảo rằng không còn sai sót trọng yếu hoặc bỏ sót và báo cáo tài chính trình bày trung thực và hợp lý tình hình tài chính và kết quả hoạt động kinh doanh.

Có ý kiến cho rằng trước khi Enron và các vụ bê bối tài chính khác xảy ra, không ai thừa nhận trách nhiệm cuối cùng đối với việc phát hiện gian lận.

Kiểm toán viên độc lập từ chối những trách nhiệm do những điều khoản ghi trong hợp đồng. Kiểm toán viên nội bộ cũng nêu những điều khoản này trong các chuẩn mực về kiểm toán nội bộ. Ban quản trị trông đợi vào uỷ ban kiểm toán.

Uỷ ban kiểm toán trông đợi vào kiểm toán độc lập. Kiểm toán độc lập trông chờ vào ban quản trị. Vậy ai là người chịu trách nhiệm đầu tiên? Việc phát hiện rủi ro sẽ trở thành trách nhiệm chính của kế toán viên điều tra? Các kế toán viên điều tra sẽ được thuê mỗi năm cho mục đích kiểm toán hàng năm hay do nhân viên của công ty thực hiện? Kế toán điều tra sẽ có nhiệm vụ đặc biệt trong từng chức năng của kiểm toán nội bộ? Uỷ ban kiểm toán sẽ yêu cầu được cung cấp dịch vụ của kế toán điều tra? Câu trả lời là thực sự không ai biết.

Cách tiếp cận cho đến hiện nay dựa trên đạo luật Sarbanes-Oxley là bắt buộc mọi người chịu trách nhiệm cho việc chống gian lận bằng cách gia tăng trách nhiệm của các bên trong việc thực hiện công việc của mình.

Ủy ban dịch vụ điều tra và hỗ trợ pháp lý của AICPA (The AICPA Forensic and Litigation Services Committee – FLS) đã phát hành bản ghi nhớ thỏa thuận ngày 15 tháng 7 năm 2004 “Dịch vụ điều tra, kiểm toán, và quản trị doanh nghiệp: kết nối khoảng cách” nhằm mô tả về dịch vụ kế toán điều tra và các tiêu chuẩn trở thành kế toán điều tra viên.

Như vậy, nếu một kế toán viên điều tra tham gia vào hợp đồng kiểm toán để thực hiện những điều tra riêng rẽ (không phụ thuộc vào hợp đồng kiểm toán độc lập), như là một hợp đồng tư vấn,và chuẩn mực về tư vấn phải tuân theo. Bởi vì vụ kiện tụng có thể xảy ra trong tương lai, điều tra viên có thể là chuyên gia hoặc nhân chứng. Các nước Trung Quốc, Thổ Nhĩ Kỳ, Nigeria đều là những nước đang phát triển, các nhà nghiên cứu Xianghua Hao, Cemal Elitas, Efiong đều cho thấy nhu cầu kế toán điều tra tại các nước này.

Việt Nam cũng là một nước đang phát triển (theo phân loại của Ngân hàng Thế Giới),

Đang trong quá trình công nghiệp hóa hiện đại hóa, kinh tế thị trường phát triển nhanh, vì vậy thông tin kế toán đóng vai trò ngày càng quan trọng để phát triển thị trường.

Tuy nhiên, trong quá trình ấy, gian lận xuất hiện, kiềm hãm sự phát triển kinh tế; gây thiệt hại ngày càng nghiêm trọng, từ đó sự phát triển kế toán điều tra; là một tất yếu giúp môi trường kinh doanh lành mạnh hơn. Bài viết nhằm nêu một số điểm khái quát về kế toán điều tra; và vai trò ngày càng quan trọng của nó; trong nền kinh tế thị trường hiện nay theo quan điểm của cá nhân tác giả.

II. Khái quát về Kế toán điều tra

Thuật ngữ kế toán điều tra (Forensic Accounting). Một số tài liệu khác dịch là Kế toán pháp lý – xuất hiện ở các nước phát triển từ những năm 1980; được xem như có vai trò chính nối liền khoảng cách giữa nghề nghiệp kiểm toán và nhu cầu phòng chống gian lận. Kế toán điều tra là sự tổng hợp giữa kế toán, kiểm toán; luật để thực hiện hai chức năng chính, bao gồm: điều tra kế toán; (Investigative Accounting) và hỗ trợ pháp lý (Litigation Support).

Về lịch sử phát triển, kế toán điều tra chắc chắn không phải là lĩnh vực mới.

Chuyên môn này đã tồn tại rất lâu mặc dù trước đó nó không được gọi là kế toán điều tra. Tại Ai Cập cổ đại, các nhânviên có chịu trách nhiệm quản lý kho thóc; vàng và các tài sản khác của Pharaoh được gọi là “tai và mắt” của Pharaoh.

Các công việc này có bản chất của kế toán điều tra. Theo Crumbley (2001), bằng chứng cho sự tồn tại của KT điều tra có thể quay lại năm 1817 trong phiên xét xử Meyer v. Sefton của Tòa án Canada liên quan đến xác định giá trị bất động sản của vụ phá sản. Tại toà, người đã kiểm tra giá trị tài sản được yêu cầu làm nhân chứng xác nhận trước toà giá trị tài sản thanh lý của vụ phá sản; vì không thể tiếnhành một cuộc điều tra tại Toà án.

Đến năm 1824, tại Glasgow, Scotland; một kế toán trẻ tên James McClelland đã phát hành giấy báo quảng cáo về chuyên môn hỗ trợ trong các vụ án trọng tài, hay tòa án. Vào cuối những năm 1800 đầu những năm 1900; đã xuất hiện các bài báo bàn luận về nhân chứng giám định; (Expert Witness), bằng chứng pháp lý (Evidence Arbitration) và tiền phí.

Như vậy, kế toán điều tra bắt nguồn từ công việc giám định bằng chứng trước tòa (Expert Witnessing).

Mặc dù công việc KT điều tra (Forensic Accounting) đã tồn tại từ lâu; nhưng không có tài liệu nào ghi nhận cho đến khi Maurice E. Peloubet, một chủ phần hùn (partner) tại một công ty kế toán kiểm toán công chứng ở New York lần đầu tiên; xuất bản một bài báo sử dụng thuật ngữ “Forensic Accounting”.

Theo Peloubet (1946), cả KT công chứng và KT viên đều thực hiện KT điều tra; (Forensic Accounting), sử dụng kết quả cho mục đích pháp lý. KT điều tra luôn bao gồm điều tra thu thập bằng chứng về gian lận; xác định thiệt hại do gian lận gây ra, cuối cùng là giải trình kết quả tại tòa án.

Định nghĩa về kế toán điều tra

Dịch vụ kế toán điều tra xuất hiện ở các nước phát triển trong những năm 1980 để đáp ứng nhu cầu phát triển của nền kinh tế thị trường và hoàn thiện hệ thống pháp luật.

Theo Xianghua Hao (2010), KT điều tra thường do một bên thứ ba độc lập thực hiện; và thông qua các thủ tục và phương pháp nhất định để khảo sát; tính toán, phân tích và quản lý các chỉ tiêu tài chính, tổn thất kinh tế; hoặc các vấn đề pháp lý trong việc quản lý các xung đột lợi ích kinh tế; và lập các báo cáo KT điều tra, cung cấp các tài liệu tham khảo cho tòa án hoặc cơ quan trọng tài hoặc cơ quan quản lý; xác nhận trách nhiệm pháp lý, hoặc cung cấp dịch vụ tư vấn quản lý.

Kế toán điều tra xuất hiện do sự phát triển của môi trường kinh tế, sự phát triển của nghề nghiệp.

Theo Apostolou, Hassell, và Webber, (2000) kế toán điều tra là sự kết hợp chuyên môn KT; kiểm toán và các kỹ năng điều tra để hỗ trợ các vấn đề pháp lý. Đây là một lĩnh vực chuyên ngành kế toán nhằm cam kết xác định kết quả các vụ tranh chấp; kiện tụng thực tế hoặc dự kiến. KT điều tra có thể, do đó; được xem như là một lĩnh vực của kế toán; kết hợp với mục đích pháp lý và cung cấp mức độ đảm bảo cao nhất.

III. Vai trò của kế toán điều tra

Kế toán điều tra có vai trò khác với kiểm toán báo cáo tài chính. Mục đích của kiểm toán báo cáo tài chính là đảm bảo báo cáo tài chính phản ánh trung thực và hợp lý trên các khía cạnh trọng yếu; vì vậy trách nhiệm của kiểm toán độc lập là thiết kế và thực hiện các thủ tục kiểm toán trọng phạm vi; và nội dung vừa đủ để phát hiện các sai sót trọng yếu trong báo cáo tài chính; (không quan tâm đến bản chất, nguồn gốc của sai sót).

Kế toán điều tra rộng hơn mục đích của kiểm toán báo cáo tài chính; KT điều tra không đưa ra ý kiến về báo cáo tài chính dựa trên mức trọng yếu qua thủ tục chọn mẫu; KT điều tra dựa trên các bằng chứng tài liệu và cả bằng chứng thẩm vấn để tìm hiểu ai; cái gì, khi nào, ở đâu, cách thức cũng như nguyên do sai sót; gian lận xảy ra hay có thể xảy ra, từ đó tư vấn cách khắc phục và ngăn chặn các hành vi tương tự diễn ra.

Bên cạnh đó, các kết luận của kế toán điều tra có thể là công cụ hỗ trợ pháp lý trong các vụ kiện dân sự hay hình sự chống lại thủ phạm.

Kế toán điều tra trong tiếng Anh là Forensic Accounting; “Forensic” trong từ điển Webster có nghĩa là “belonging to, used in; or suitable to courts of judicature or to public discussions and debate” nghĩa là được dùng cho Tòa án pháp luật.

Theo nghĩa này, kế toán điều tra là một lĩnh vực của KT kết hợp với chức năng tư pháp. Năm 1986, Theo Hiệp hội kế toán viên công chứng Hoa Kỳ AICPA; KT điều tra bao gồm hai lĩnh vực:

Hỗ trợ pháp lý (Litigation Support)
Điều tra kế toán (Investigative Accounting).

Hỗ trợ pháp lý (Litigation Support):

Là sự hỗ trợ chuyên môn kế toán trong các vấn đề liên quan đến pháp lý. Nó chủ yếu liên quan đến việc định lượng giá trị thiệt hại.

Điều tra kế toán (Investigative Accounting):

Là việc tìm kiếm bằng chứng xác định thủ phạm như điều tra biển thủ tài sản của nhân viên; hoặc tìm kiếm bằng chứng làm cơ sở bồi thường thiệt hại như bồi thường bảo hiểm; bồi thường tai nạn lao động v.v…

Trong bài viết tiếp theo, người viết sẽ trình bày về thực trạng; nhu cầu về kế toán ở Việt Nam cũng như bài học kinh nghiệm từ các nước; qua đó đề xuất một số giải pháp định hướng phát triển KT điều tra ở Việt Nam.

Mọi chi tiết xin liên hệ:

Hãng kiểm toán Calico
Địa chỉ: Tầng 29, Tòa Đông, Lotte Center Hà Nội.
Số 54 Liễu Giai, Phường Cống Vị, Quận Ba Đình, TP. Hà Nội
VPGD: Phòng 2302, Tháp B, Toà nhà The Light, đường Tố Hữu, Phường Trung Văn, Quận Nam Từ Liêm, TP. Hà Nội.
Hotline: 0966.246.800
Email: calico.vn@gmail.com
Website: kiemtoancalico.com | calico.vn

Hãng kiểm toán Calico

Địa chỉ: VPGD: Phòng 2302, Tháp B, Toà nhà The Light, đường Tố Hữu, Phường Trung Văn, Quận Nam Từ Liêm, TP. Hà Nội.

Hotline: 0933.75.6666

Email: Calico.vn@gmail.com

Website: Calico.vn | kiemtoancalico.com

Bản tin Tài chính

Kế Toán Điều Tra (Forensic Accounting) – Phần 1